Akademik Veri Yönetim Sistemi
33. Ulusal Özel Eğitim Kongresi, Trabzon, Türkiye, 25 - 27 Ekim 2023, ss.1
Özel Gereksinimli Çocuklarda Oyun Tabanlı Yürütücü İşlev Müdahaleleri: Sistematik Tarama
Yürütücü işlevler, davranışları düzenlemek için gerekli olan ketleme, çalışma belleği, esneklik ve planlama gibi bir dizi bilişsel yeteneği ifade etmektedir. Özellikle eğitim araştırmalarında çalışma belleği, bilişsel esneklik ve ketleme olarak yürütücü işlev bileşenlerinin kavramsallaştırıldığı görülmektedir. Yürütücü işlevlerin fiziksel ve zihinsel sağlık, akademik performans gibi kısa ve uzun vadeli yaşam sonuçları üzerinde önemli bir etkisi olduğundan hem hangi değişkenler bağlamında değişiklik göstereceği hem de eğitim ortamlarında nasıl geliştirilebileceğine ilişkin araştırmalar önemini korumaktadır. Oyun, çocukların gelişimini destekleyen ve öğrenmeyi teşvik eden etkili araçlardan biri olarak kabul edilmektedir. Oyun temelli yürütücü işlev müdahaleleri, özel gereksinimli çocukların dikkatini çekmek, görevde kalma sürelerini, göreve ilişkin motivasyonlarını artırmak ve öğrenme süreçlerine aktif katılımını sağlamak gibi nedenlerle sıklıkla kullanılmaktadır. Mevcut sistematik derleme, özel gereksinimli çocuklarda oyun tabanlı yürütücü işlev müdahalelerin etkililiği üzerine deneysel araştırmaları belgelemeyi ve bunların çalışma tasarımını, metodolojisini ve etkilerini değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Ek olarak, çocukların bilişsel eksiklikleri gidermek için oyunlardan yararlanan araştırmacılar, uzmanlar, öğretmenler ve aileler için dikkat edilmesi gereken hususlar konusunda bilgi verilmesi amaçlanmıştır. Bu amaçlarla WOS, SCOPUS ve PUBMED dizinlerinde taranan makalelerin sistematik taraması yapılmış ve çalışmalar özel gereksinim ve oyun türüne, yürütücü işlev bileşenine, metodolojik özelliklerine, oyun özellikleri ve etkilerine göre incelenmiştir.
Toplamda 562 çalışmaya ulaşılmıştır. Çalışmalar oyun tabanlı yürütücü işlev müdahalesine yer vermesi ve katılımcıların bilişsel ya da klinik açıdan teşhis edilmiş 4-18 yaş aralığında nörogelişimsel bozukluğu olan çocuklardan oluşması kriterlerini karşılaması halinde dahil edilmiştir. Oyun tabanlı müdahaleleri sinirbilimle (nörofeedback, EEG) birleştiren, vaka, tek denekli, FASD, Down Sendromu gibi bozuklukların eşlik ettiği katılımcıları olan, deneysel olmayan ve sonucu verilmeyen çalışmalar bu çalışmanın dışında tutulmuştur. Sonuç olarak tüm dahil edilme ve dışlama kriterlerine uygun olan 29 çalışma sistematik tarama kapsamında incelenmiştir.
İncelenen çalışmalar özel gereksinim türüne, oyun türüne, hedeflenen yürütücü işlev bileşenine, metodolojik özelliklerine, oyun özellikleri ve etkilerine göre değerlendirilmiştir. Özel gereksinim türüne göre; çalışmaların 17'si DEHB’li çocuklarla, dokuzu OSB’li çocuklarla, biri zihin yetersizliği olan çocuklarla, biri ÖG’li çocuklarla, bir çalışmanın ise matematik güçlüğü riski olan çocuklarla yürütüldüğü görülmüştür. Oyun türüne göre çalışmalar gruplandırıldığında Exergaming- (Antroyun) iki çalışmada, dijital oyun 18 çalışmada, etkileşimli oyun üç çalışmada, masa-kart oyunları iki çalışmada kullanılmıştır. Yedi çalışmada hedeflenen becerilerde anlamlı bir değişim görülmezken diğer çalışmalarda düşük-orta düzeyde müdahale etkisi gözlemlenmiştir. Özellikle öğretmenle yürütülen veya koçluk içeren, fiziksel oyunların dahil edildiği çalışmalarda müdahale etkisi gözlemlenmiştir.
Antroyunların DEHB’li çocukların ketleme ve esneklik düzeylerinde etkili olabileceği, artırılmış gerçeklikle sunulan dijital oyunun OSB’li çocukların stereotipik davranışlarını azalttığı, yürütücü işlevlerini geliştirdiği bulunmuştur. Ciddi oyunların DEHB’li öğrencilerde zaman yönetimi, planlama, çalışma belleğini geliştirdiği görülmüştür. Alt grupların müdahaleye tepkisinin değerlendirdiği çalışmalarda en yüksek verimin; DEHB semptom şiddetinin fazla, hiperaktivite düzeyinin düşük davranım bozukluğunun yüksek olduğu DEHB’li çocuklardan ve DEHB semptomlarının eşlik ettiği OSB’li çocuklardan alındığı bulunmuştur.
Sonuç olarak dijital oyun tabanlı müdahalelerin etkililiklerine ilişkin sonuçların tartışmalı olduğu, DEHB'li çocuklar için bilişsel eğitim denemelerinin, şimdiye kadar bu alana yön veren büyük beklentileri karşılamadığı görülmüştür. Bilişsel eğitim çalışmalarındaki genel bir sorun olarak katılımcıların mevcut bilişsel eksikliklerine göre uyarlanmamış müdahalelerin kullanılması . Yürütücü işlev özellikleri özel gereksinim türlerine göre farklılık göstermektedir dolayısıyla bu spesifik yürütücü işlevler üzerindeki eğitim etkilerinin araştırılması gerekmektedir.
Anahtar Kelimeler: oyun, özel gereksinim, yürütücü işlev