Akademik Veri Yönetim Sistemi
III. International Congress of Bilingualism Studies and European Turks, İstanbul, Türkiye, 28 - 29 Mayıs 2021, ss.39
Dil kullanımlarını bağlam, konuşucu niyeti, dinleyicide yarattığı etki çerçevesinde ele alan ve iletişim ortamlarındaki değerini inceleyen edimbilim, dilin sosyal bir eylem olarak tanımlanmasına olanak sağlamıştır. Bir şey söylemekle bir şey yapmayı eşdeğer tutan söz eylem kuramı da iletişim bağlamında ürettiğimiz ifadelerin, tümcenin önerme anlamından farklı olarak yeni bir anlam ve gerçeklik kazandığını öne sürmektedir. Bulunulan bağlama uygun olarak dili kullanmak, muhatabın olumlu yüzünü tehdit edebilme potansiyeline sahip söz edimlerinde daha fazla önem taşımaktadır. Rica, istek, teklif, reddetme gibi söz edimlerinin gerçekleştirilmesinde yüz kaybını önlemek ve iletişimi sürdürebilmek için, konuşulan dilin sosyal ve kültürel niteliklerinin iyi tanınması gerekmektedir. Çocuklar erken yaşlardan itibaren dili yaşadıkları toplumun beklentileri, değerleri ve normlarına uygun kullanabilmeleri için sosyalleştirilmektedirler (Küntay, 2017). Yetişkinlerin, çocukların ve dil öğrenicilerinin sosyal yapılanmaya uygun davranış biçimleri sergilemeleri; bireylerin dili kullanarak sosyalleşmesi ve dili kullanmak için sosyalleşmesi ile mümkün olabilmektedir. İçinde bulunduğu dilde sınırlı sosyalleşme yaşayan bireyler, dili kullanarak sosyalleşme aşamasında da zorluklar yaşamaktadırlar. Edimbilimsel edinç, çeşitli söz edimlerinin konuşulan dilin iletişim boyutunda bilişsel, sosyal ve kültürel bağlamına uygun sözceleri kullanabilme becerisini göstermektedir. İki dilli ortamlarda sosyalleşme yaşayan öğrencilerin kendilerini ifade edebilmeleri ve sosyal yaşamlarını sürdürebilmeleri için kültürel yapıyı iyi tanımaları, uygun kullanımlar ve pragmatik aktarımlar gerçekleştirmeleri beklenmektedir. Reddetmenin yüksek iletişim becerisi gerektirdiği varsayımı üzerine temellenen bu çalışmada, yurt dışında yaşayan ikidilli Türk öğrencilere dil ve kültür öğretiminde kullanılan Türkçe ve Türk Kültürü ders kitaplarında geçen reddetme stratejilerinin betimlenmesi amaçlanmıştır. Çalışmada nitel araştırma yöntemlerinden doküman incelemesi yöntemine başvurulmuştur. Dil düzeyleri dikkate alınarak hazırlanan Türkçe ve Türk Kültürü ders kitaplarının ilk iki düzeyi, ilk okuma-yazma eğitimine yönelik hazırlanması sebebiyle incelemeye dahil edilmemiş, toplamda altı ders kitabı incelenmiştir. Çalışmada Bee ve Cummings’in (1985) dolaylı, dolaysız ve eklentiler olarak üç başlıkta ele aldığı reddetme stratejileri temel alınmıştır. Ders kitaplarındaki metinlerde geçen reddetme stratejilerinin bulunduğu ifadeler metin bağlamı dikkate alınarak incelenmiştir. Çalışma sonucunda incelenen ders kitaplarında on dört farklı stratejiye yer verildiği tespit edilmiştir. Kitaplarda dolaylı reddetme stratejilerinin doğrudan reddetme stratejilerine göre daha sık yer aldığı belirlenmiştir. Ders kitaplarındaki metinlerde en sık “Hayır sözcüğünü kullanarak”, “İhtiyaç olmadığını belirterek” ile “Değil sözcüğünü kullanarak” reddetme stratejilerine yer verildiği tespit edilmiştir. “Değil sözcüğünü kullanarak reddetme” stratejisinin alanyazındaki diğer çalışmalarda yer almadığı belirlenmiştir. Türkçe ve Türk Kültürü ders kitaplarında yer alan reddetme stratejilerinin sınıf düzeylerine göre farklılaşmadığı gözlenmiştir. İki dilli Türk çocuklarının Türkçe eğitiminde kullanılacak ders materyallerinin bu dil düzeylerinin dikkate alınarak hazırlanması ve dil düzeylerine uygun temsillerin kitaplarda yer alması gerekmektedir. İncelenen ders kitaplarında metin bağlamında reddetme ifadelerine yer verilse de edimsel edinci geliştirmeye yönelik etkinliklerin yer almadığı bulgulanmıştır. Yurt dışında yaşayan ikidilli Türk öğrencilerin Türkçe eğitimlerinde kullanılan ders kitaplarının, öğrencilerin pragmatik yeterliliğini geliştirmek konusunda yetersiz kaldığı sonucuna ulaşılmıştır.